“Ό,τι αποφεύγουμε να δούμε, τελικά μας ορίζει.”
Ένας άντρας στέκεται μπροστά σε έναν καθρέφτη. Το φως από πάνω του ρίχνει μια σκιά στο πάτωμα. Στέκει και κοιτάζει το πρόσωπό του. Αλλά η σκιά πίσω του, αυτή που δεν βλέπει, είναι πιο μεγάλη, πιο αληθινή. Αυτήν προσπαθούμε να γνωρίσουμε σήμερα.
1. Η Σκιά κατά Γιουνγκ
Ο Carl Jung, πατέρας της αναλυτικής ψυχολογίας, πίστευε πως μέσα μας υπάρχει μια “σκιά”. Όχι μεταφυσική. Ψυχολογική. Είναι το σύνολο όλων όσων αρνηθήκαμε, καταπιέσαμε, ντραπήκαμε ή δεν αντέξαμε. Επιθετικότητα, αδυναμία, ζήλια, ενοχές, επιθυμίες. Ό,τι δεν χωρούσε στην εικόνα του «καλού μας εαυτού».
Η Σκιά δεν είναι το Κακό. Είναι το Μισό. Κι όσο την αγνοούμε, τόσο μας ελέγχει. Όπως έλεγε ο ίδιος:
“Μέχρι να κάνεις το ασυνείδητο συνειδητό, αυτό θα καθοδηγεί τη ζωή σου και εσύ θα το αποκαλείς μοίρα.”
2. Ο Γούντυ Άλεν και η τέχνη του να γελάς με τη Σκιά
Οι ήρωές του δεν είναι ποτέ ήρωες. Είναι άνθρωποι γεμάτοι άγχος, ενοχές, αποτυχημένες σχέσεις, ανεκπλήρωτες επιθυμίες. Παλεύουν με το νόημα, τον έρωτα, τον θάνατο.
Στην Annie Hall, βλέπουμε τον Άλβι να σαμποτάρει την ίδια του την ευτυχία. Στο Crimes and Misdemeanors, τίθεται το ερώτημα: Μπορείς να κάνεις κάτι ανήθικο και να συνεχίσεις τη ζωή σου σαν να μη συνέβη;
Στο Husbands and Wives, η αγάπη ξεγυμνώνεται από τις ρομαντικές της φαντασιώσεις. Στο Deconstructing Harry, η ίδια η δημιουργία μοιάζει με ψυχαναλυτικό παραλήρημα. Οι ήρωες συχνά συγχέουν το παρελθόν με το παρόν, την αλήθεια με τη φαντασίωση.
Η σκιά εκεί δεν είναι αφηρημένη. Είναι ζωντανή. Και ο Άλεν – αντί να την εξορκίσει – την κάνει τέχνη. Και γέλιο. Όχι για να την αρνηθεί. Για να την αντέξει.
3. Η Σκιά μέσα από τη ματιά της ψυχανάλυσης
Ο Φρόυντ μίλησε πρώτος για την έννοια του “ασυνείδητου”. Εκεί που θάβονται οι ενορμήσεις, τα απωθημένα, οι παιδικές συγκρούσεις. Όμως αυτές οι καταπιεσμένες δυνάμεις δεν σβήνουν. Επιστρέφουν μέσω των ονείρων, των νευρώσεων, των lapsus, της τέχνης.
Ο Λακάν, αργότερα, μας μίλησε για το “πραγματικό” – αυτό που δεν μπορεί να αναπαρασταθεί, που πάντα διαφεύγει. Και για τον “Άλλον” – τη φαντασίωση που φτιάχνουμε για να εξηγήσουμε ποιοι είμαστε.
Η σκιά, λοιπόν, δεν είναι μόνο προσωπική. Είναι και κοινωνικά δομημένη. Είναι αυτό που ο άλλος περιμένει από εμάς να είμαστε – κι εμείς προσποιούμαστε πως είμαστε, απωθώντας ό,τι δεν χωράει.
Και η ψυχανάλυση, όπως και ο κινηματογράφος του Άλεν, δεν προσφέρει λύση. Προσφέρει γνώση. Η γνώση αυτή πονάει. Αλλά λυτρώνει.
4. Ο σύγχρονος νους: ανάμεσα σε θετικότητα και κόπωση
Ζούμε στην εποχή του “είμαι καλά”. Πρέπει να είμαστε φωτεινοί, παραγωγικοί, ενσυνείδητοι, βελτιωμένοι. Αλλά μέσα μας βράζει κάτι πιο σκοτεινό:
- Ενοχές για το παρελθόν
- Θυμός για το παρόν
- Άγχος για το μέλλον
Η ψυχική εξάντληση δεν έρχεται απ’ το κακό. Έρχεται από την προσπάθεια να φαινόμαστε πάντα καλοί.
Κι όπως έλεγε ο Lacan: “Η επιθυμία του ανθρώπου είναι η επιθυμία του Άλλου”. Δηλαδή ζούμε μέσα από τις προσδοκίες – και συχνά χανόμαστε σε αυτές.
5. Η φιλία με τη Σκιά
Η Σκιά δεν θέλει να μας βλάψει. Θέλει να ακουστεί. Να αναγνωριστεί.
Ο Jung έλεγε πως η αληθινή ωρίμανση έρχεται όταν ενσωματώνουμε και το φως και το σκοτάδι. Όταν γινόμαστε ολόκληροι. Όχι τέλειοι.
Ο Φρόυντ μας προειδοποίησε: Ό,τι δεν αντιμετωπίζεις, το επαναλαμβάνεις. Ο Λακάν πρόσθεσε: Ό,τι δεν ονομάζεται, στοιχειώνει.
Η σκιά δεν «φεύγει». Γίνεται δάσκαλος. Αν την καλέσεις στο τραπέζι.
6. Κλείσιμο: Η φώτιση δεν είναι εξορκισμός. Είναι κατανόηση.
Ο Woody Allen δεν νίκησε ποτέ τους δαίμονές του. Τους έβαλε στο σενάριο. Ο Jung δεν πρότεινε να γίνουμε αγγελικά τέρατα. Αλλά ανθρώπινοι. Ο Freud μάς ζήτησε να μιλήσουμε. Ο Lacan να ακούσουμε το κενό.
Και εμείς;
Ίσως να αρχίσουμε… βλέποντας λίγο πιο πίσω μας. Εκεί που πέφτει η σκιά.
Γιατί εκεί, συχνά, βρίσκεται η αλήθεια.
«Να θυμάσαι: Ό,τι δεν αναγνωρίζεις, θα επιστρέφει. Κάθε φορά πιο δυνατό. Μέχρι να του δώσεις ένα όνομα.»
Πρακτικές Ερωτήσεις Αυτογνωσίας:
Για να ξεκινήσεις τη δική σου εξερεύνηση της Σκιάς:
- Ποια πλευρά του εαυτού μου με ενοχλεί περισσότερο στους άλλους;
- Τι προσπαθώ να κρύψω από τους γύρω μου – και γιατί;
- Ποιες στιγμές ένιωσα ντροπή ή θυμό χωρίς ξεκάθαρο λόγο;
- Ποιες είναι οι επιθυμίες μου που δεν τολμώ να παραδεχτώ;
- Ποιο κομμάτι του εαυτού μου χρειάζεται αγκαλιά – όχι διόρθωση;
Κράτα τις απαντήσεις σου σαν καθρέφτη. Όχι για να σε αλλάξουν. Αλλά για να σε γνωρίσεις.